DE GROTE HARTSTOCHT VAN JOOST ZWAGERMAN 
Uit: OOR 3 2006
Door Tom Engelshoven

Voor Perfect Day bundelde Joost Zwagerman (42) een aantal artikelen, portretten en essays die hij de laatste twintig jaar over popmuziek schreef. Hoewel hij ‘totaal niet die pretentie’ had, laat Perfect Day zich lezen als een even erudiet als toegankelijk geschreven overzicht van de popgeschiedenis van 1977 tot 2006.

‘Dit is een boek van een liefhebber,’ benadrukt hij. ‘Een liefhebber die een heel andere kant is opgegaan in zijn leven, maar die nog altijd met een schuin oog zijn grote hartstocht volgt, de popmuziek.’ Perfect Day bestaat uit vijf hoofdstukken en een zogenaamde bonustrack: Gimmick! The 2006 Remix. De hoofdstukken behandelen onder andere het fenomeen popboeken (The Book I Read), Nederlandse popsterren (In The Dutch Mountains), de portretkunst van Anton Corbijn (Picture This) en de hoogtijdagen van Prince en Madonna (The Bourgeoisie And The Rebel). Met beide iconen uit de tweede helft van de jaren tachtig lijken meteen twee van Zwagermans grootste helden genoemd.

‘Bronnen voor fascinatie,’ nuanceert hij. ‘Prince was zeker een muzikale held tot een bepaald moment. Maar Madonna is het nooit geweest. Hoe ze kwam bovendrijven in de slipstream van de homocultuur in de jaren zeventig, dat vond ik fascinerend. De schranderheid en creativiteit waarmee ze zich aan de top weet te houden door middel van haar imagowisselingen! Madonna is eigenlijk een soort hologram waarop je je eigen idealen kunt projecteren. Feministen en obscure Franse filosofen hebben over haar geschreven, maar ze is ook voer voor de Peter van der Vorst-achtigen onder ons. Waar zie je dat? Eigenlijk nergens.’

Prince en Madonna speelden eind jaren tachtig veel met symboliek. Religieuze, maar vooral seksuele symbolen werden door hen telkens omgedraaid – wat jij seksuele inversie noemt.

‘Het wordt nu bijna gezien als iets vanzelfsprekends, als een soort trucje. Terwijl het in die tijd grote verwarring zaaide. Madonna had het van David Bowie. Hij triggerde haar in het najagen van die inversie, in het tonen en uitbuiten ervan. Als er iemand was die in de jaren zeventig speelde met die seksewisseling, dan was hij het wel. Ziggy Stardust was toch eigenlijk een bovengeslachtelijk wezen, eigenlijk de mannelijk voorloper van wat Madonna later is gaan doen.’

Je laat in je boek artiesten die recht uit het hart musiceren vaak links liggen. Het lijkt je vooral te doen om hen die een spel spelen. Artiesten die functioneren vanuit het hoofd en het kruis.

‘Katholiek in hart en nieren, ja. Je kunt jezelf nooit helemaal kwijtraken, je neemt jezelf mee in je voor- en afkeuren. Ik ben natuurlijk een kind van de buitenwijk. Ik ben geen jongen uit een plattelandsgemeente die is opgegroeid met Normaal en zijn roots in de blues heeft liggen. Waarom vond ik The Cure wel interessant? En andere groepen niet? Robert Smith was natuurlijk ook een heel braaf kind uit de buitenwijk, die hoopte een soort wijsheid te ontlenen aan het aanbrengen van kool onder zijn ogen. Sommige voor- en afkeuren blijken heel toepasbaar te zijn op je eigen leven of achtergrond. Wie weet zie je een vergroting daarvan of een bevestiging ervan in je muzikale smaak.’

Waarom heb je dat niet opgeschreven? Je onthult nu veel meer dan in het boek: dat die popverhalen eigenlijk over jezelf gaan.

‘Ik wilde de lezer niet te veel lastigvallen met mezelf en ruim baan geven aan al die verschillende stemmen die me door het hoofd zijn geschoten de laatste jaren. En wat ik nu zeg, ja, onderhuids speelt dat allemaal ook wel een beetje in andere boeken van mij. In Gimmick! In De Buitenvrouw, een verhaal dat zich zo overduidelijk in de buitenwijk afspeelt. De buitenwijk, dat aangeharkte paradijs van burgerlijke veiligheid waar je als tiener uit wilt breken, en later altijd weer naar terugverlangt! Waarom heb ik jaren later over Albion [England Is Mine. Pop Life In Albion From Wilde To Goldie, uit 1997] geschreven? Waarom trof het me zo dat de Britse schrijver Michael Bracewell in dat boek een bepaalde bron van de Engelse popmuziek situeert in het eeuwige Suburbia? En waarom noem ik later weer American Beauty als een sleutelfilm voor mezelf? Dat heeft allemaal met mijn achtergrond te maken.’

Zo hebben we in Nederland met Johan natuurlijk ook de ultieme buitenwijkplaat.

‘Ha, Pergola. Dat is trouwens een van de zeldzame keren dat ik weer helemaal van mijn sokken werd geblazen door een Nederlandse topgroep. Pergola is niet the landmark geworden die het wel verdiend te zijn. Ontzettend jammer. Die jongen [Jacco de Greeuw] is echt zo briljant dat het hem bijna boven het hoofd groeit. Dat is ook gebeurd. Hij is erg depressief geworden. Dat zou ik ook worden met zo’n talent. Dat is je ongeluk als je in dit land woont en je zit, zoals hij, in Hoorn. Niets is toeval.’

‘Kijk, ik ben natuurlijk niet meer die 25-jarige jongen die gefascineerd raakte door Madonna of Prince. Ik ben nu een 42-jarige man die ineens heel ontroerd kan raken als ik een zeventienjarige skater op MTV zie vertellen over de gevaren die hij beleeft, terwijl ik op de achtergrond in zijn slaapkamer een poster zie hangen van The Kick Inside van Kate Bush. Wat is het dat hem zo fascineert in die platenhoes? Hebben zijn ouders Kate Bush vroeger gedraaid? Ziet hij er iets Japans/manga-achtigs in dat ik niet herken? Het is een mooie aanleiding om op te schrijven dat er een nieuwe cd van haar is uitgekomen, waarop ook ik heel lang heb gewacht. En waarvan ik nu zeg: Wat heb je al die jaren gedaan, Kate? Want zo briljant is het ook weer niet. Zo zit er in ieder stuk een verborgen premisse of onuitgesproken lijn naar mijn eigen leven toe. De Jeugd Van Tegenwoordig past qua postmoderniteit, verwijzingen en overbewustzijn heel erg in het rijtje The Cure, Prince, David Bowie. Ze hebben heel goed geluisterd naar wat er allemaal gebeurd is in de hiphop. En ze weten ook geweldig bruggen te slaan naar andere genres. Met een achteloosheid en een virtuositeit die ik in andere Nederhop helemaal niet waarneem. Nu zien we ineens wat er gebeurt als drie virtuoze jongens met dit genre aan de slag gaan. Met die vierde onzichtbare gestalte erbij.’

Een thema in je boek is ook het onderscheid tussen hoge en lage cultuur. Jij erkent dat popmuziek lage cultuur is, maar daarbinnen zoek jij dan naar het hogere.

‘De Britse schrijfster Julie Burchill had een aantal jaren het blad The Modern Review. De slogan ervan, die Martin Amis ook vaak gebruikte, was High brow on low culture. Het is natuurlijk altijd heel geestig, als je met de blik van de literatuurbeschouwer naar de laag geachte cultuur gaat kijken. Die natuurlijk helemaal niet laag is.’

Je schrijft ook over de begrafenis van André Hazes. De volkszanger lijkt weer een treetje lager te staan dan de popmuzikant.

‘Ik wijs volkszangers niet af, maar ze spreken me gewoon niet aan. Het interessantste dat André Hazes heeft gedaan is doodgaan. Want toen werd hij ineens heel erg interessant. Zijn muziek heeft me nooit geboeid. Maar toen hij daar lag opgebaard kon ik wat met die figuur. Mensen zagen er een christelijk ritueel in. Anderen zeiden: Nederland is verdoofd, maar haakt toch naar zijn idool. En ik vond vooral dat de Afrikanen in ons los kwamen. Wij waren ineens allemaal blanke Afrikanen die een heidense dienst met oerrituelen voor voodoo hielden rond André Hazes.’

Je beschrijft in je boek de Amerikaanse droom (Elvis Presley, Springsteen) en de Britse droom (The Cure, The Smiths), maar wat zou de Nederlandse droom zijn? Dat je Marco Borsato heet, getrouwd bent met Leontine Ruiters en in een droomhuis in Blaricum woont?

‘Ja, dat is toch wel iets geheel anders dan The British Dream in de suburbs. Marco Borsato, dat is gewoon Nederland Talpaland. Happily ever after behind a white fence. Dat is het dus niet! Ik zie de spanning die de buitenwijk genereert dus wel bij Johan en Ellen ten Damme. Zo’n meisje uit Roden dat aan ballet deed en via de Kleinkunst Academie een hoek van de cultuur ontdekt waarvan ze het bestaan niet kende. Ze gaat spelen bij Soviet Sex, wat ik in Nederlandse proporties onze eigen Velvet Underground vind. Kunstenaars die popmuziek maakten! En dan kunstenaars die als kunstenaar ook echt iets hebben betekend! Dat is een unicum in Nederland. Ellen zag dat, begreep dat en voelde dat aan. Niet Anouk, wel Ellen ten Damme.’

Anouk is definitely een betere zangeres.

‘Anouk is hors concours. Maar daar kan ik als schrijver, die het literair drama zoekt, niet zoveel mee. Ze is volstrekt authentiek. Doet alles op intu?tie. Ze heeft een goede reeks cd’s neergezet. Met name die akoestische albums, die zich eigenlijk in de zijlijn van haar oeuvre bevinden, daar hoor je pas hoe briljant zij is. Als zij destijds in Amerika geen ruzie had gemaakt, hadden Ruud Gullit en Johan Cruyff wel kunnen inpakken, want dan was Anouk Nederlands exportproduct nummer één in de wereld.’

Laten we het over de song Perfect Day hebben. Dat liedje van Lou Reed gaat voor jou iets heel anders betekenen als het gedraaid wordt op de begrafenis van Theo van Gogh.

‘Perfect Day is de titel van mijn boek omdat het een heel beladen nummer is. Lou Reed was een madman die jarenlang goed getraind voortraasde op de vleugels van de heroine. Hij heeft één toegankelijk feel-good liedje. Wat Perfect Day is voor Lou Reed is Een Eigen Huis voor René Froger. Een lichtpunt in een oeuvre. Ik wist niet wat me overkwam, toen ik ineens Perfect Day hoorde opklinken tijdens de dienst voor Van Gogh. Nooit geweten dat hij een Lou Reed-liefhebber was. Ik heb met hem over veel dingen gepraat, maar ik heb hem nooit over de Velvet Underground gehoord. Maar er is iets gebeurd met dat nummer. Je kunt er nooit meer naar luisteren zonder aan die dag te denken.’

Dat komt ook door de laatste regels van dat liedje: You’re going to reap just what you sow. Wat je zaait zul je oogsten!

‘Ik ben er heilig van overtuigd dat men gedacht heeft: we gaan een liedje draaien waarvan Theo altijd heeft gehouden en dat misschien ook wel iets zegt over Theo. De man die altijd het cynisme omarmde, die altijd op zoek was naar het zwarte, maar tegelijkertijd van een feel-good liedje hield als Perfect Day. Maar dat de eindzin You’re going to reap just what you sow luidde, dat hebben de ouders, vrienden en dierbaren nooit beseft. Dat is uitgerekend datgene wat je in de maanden na de dood van Van Gogh echt uit een aantal Marokkaans-Nederlandse monden hebt gehoord. Hij heeft erom gevraagd. En dat liedje klonk daar! Dat is toch verschrikkelijk? Ik zou haast willen zeggen, op het moment dat die zinnen klinken hoor je de fanatici onder onze moslim-Nederlanders applaudisseren! Dat kan toch niet de bedoeling zijn geweest.’

Uit veel stukken, zoals je interview met Maarten Roozendaal en de beschouwingen over De Jeugd Van Tegenwoordig en Van Goghs begrafenis, rijst een weinig vrolijk beeld op van het huidige Nederland.

‘Liedjes zijn vaak een aanleiding om iets te zeggen over het hier en nu. Ik sta niet te boek als een politiek schrijver, maar soms kun je er bijna niet omheen. Het begint toch op te vallen dat mensen uit de massacultuur als Lange Frans en Baas B exact hetzelfde zeggen als de journalist van de eeuw, H.J.A. Hofland, of de voormalige Dichter des Vaderlands, Gerrit Komrij. Er is iets gaande, er hoeft maar dit te gebeuren, een politieke aanslag, een daad van terreur, of het land valt inderdaad in een zelfgegraven put van een soort manische depressiviteit. Het land dat tikt als een tijdbom. Lange Frans en Baas B zingen het, Komrij schreef bijna woordelijk hetzelfde! Nou, als beide polen hetzelfde constateren, dan moet er wel iets aan de hand zijn.’

Dat liedje van Lange Frans en Baas B is natuurlijk ook een soort Zestien Miljoen Mensen op hiphop, een samenbindend liedje.

‘Ik haal er natuurlijk net dat ene voor mij interessante regeltje uit. Voor de rest vind ik het een aaneenrijging van suikerzoete dommiteiten. Ik kan er bijna niet naar luisteren. Ik vind het een oelewapperig liedje. Als je dat dan ook hoort: Ga je mee naar Diemen Zuid? Dan denk ik: nou, nog voor geen goud! Het oelewapper-element van de Nederlandse rap wordt belichaamd door die twee.’

 Foto: Erik Smits