Al spelend komen de muzikanten van Baltic Sea Philharmonic op, aan weerskanten van het podium van de Grote Zaal van TivoliVredenburg. Vage maar elegante klanken, verre van opdringerig. Het duurt even voor we ‘m ontwaren, de man om wie het deze avond draait. Brian Eno staat (of zit) niet heel zichtbaar te midden van dit orkest, omringd door die muzikanten. A ha. Brian Eno is de man die het concept ambient bedacht, en die term komt van het Latijnse ambire: ‘omringen’.
Fotografie Bert Treep
Dan snap ik ook de prominente plek voor die harp, linksvoor op het podium. Het was immers een per ongeluk te zacht afgespeelde plaat met harpmuziek die Eno op het idee bracht. Ambient als omgevingsmuziek, as ignorable as it is interesting. De welwillende verstaander kan in de wilde, expressieve trompetflarden in het eerste segment van The Fickle Sun zelfs een verwijzing horen naar Miles Davis, ook zo’n invloed op Eno’s muzikale denken (vergezocht? Zet He Loved Him Madly van Davis maar op).
Brian Eno: ‘non’-muzikant, producer, activist, sterk conceptueel denker. En zanger, dus. Dat is de rol die hij aanneemt op deze tournee, sowieso een zeldzaamheid in zijn lange carrière. Het is niet de eerste keer dat zijn muziek een orkestrale vertolking krijgt: het Metropole Orkest, uit Nederland, speelde The Shutov Assembly en op Schiphol klonk ooit Music For Airports door Bang On A Can All-Stars.
Maar hier staat de persoon van Eno dus centraal, letterlijk. Het publiek (van het type: rijen voor de heren-wc’s, ook door de hoge gemiddelde leeftijd. Het schijnt dat Michael Stipe er ook was) ondergaat het als een hoogmis voor de kunst.
Op deze tournee staat het album The Ship, uit 2016, centraal. Op die plaat ging Eno na jaren van strikt instrumentale bezigheden weer zingen, omdat hij merkte dat het bereik van zijn stem in de loop der jaren (hij was 68 toen, 75 nu) gedaald was. Zo gaat die plaat dus ook een beetje over tijd, het verglijden daarvan en de betrekkelijkheid van het nu. (Hij maakt zich druk voor The Long Now Foundation, een club die een ander tijdsbesef voorstaat, waardoor we misschien nog iets van deze aardbol overlaten voor de generaties na ons. In The Ship kunnen we de Titanic zien, een metafoor voor hoe de mensheid op zijn ondergang afkoerst als we niet uitkijken.)
Eno’s stem is niet helemaal in topconditie wegens een koutje, maar juist dat patina versterkt het effect van ‘een oude man die reflecteert op zijn jongere zelf’, zoals Eno het zelf ongeveer omschrijft. Dat slaat op het bijna een half eeuw oude By This River, een miniatuurtje ingeleid door harpklanken en een melancholiek hoogtepunt.
Maar niet het enige. Het concert begint dus met het integrale The Ship – al is men daar in zo’n 41 minuten klaar mee, zeker zes minuten sneller dan de plaatversie. Ignorable (te negeren) is deze versie beslist niet, interesting des te meer. De elektronische details en wendingen uit de studio zijn hier verdeeld over het orkest, en dat levert in het titelstuk klankenweefsels op vol dynamiek, fraaie atonaliteit, wringende klankkleuren die zich over Eno’s elektronisch vervormde, herhaalde zanglijnen vlijen. Je wist niet dat het origineel, hoe mooi ook, dat in zich had.
Drieluik The Fickle Sun leek met zijn climaxen meer toegesneden op zo’n orkestrale uitvoering, en zo komt het ook. Eno is hier meer een zanger met gebeeldhouwde melodielijnen, onvervormd, tot en met het slotdeel: I’m Set Free van The Velvet Underground. Zeldzaam, een cover in zijn oeuvre. Mij staat verder eigenlijk alleen The Lion Sleeps Tonight bij.
Dat orkest, trouwens, is geen gewoon orkest. Baltic Sea Philharmonic, gevestigd in Berlijn, bestaat uit jonge muzikanten uit de landen rond de Oostzee (ja, ook Russen, maar die mogen Eno’s ‘onontwikkelde’ Britse vaderland niet in voor de concerten in Londen), er zit een drummer in en twee gitaristen. Wie kan staan, staat gewoon te spelen en dirigent Kristjan Järvi (zijn vader is de beroemdere vakgenoot Neeme Järvi) is haast sjamanistisch in de weer met bodhrán en ander klein slagwerktuig.
Het concert wordt afgetopt met onder andere een paar nummers van Forevernevernomore, Eno’s album van vorig jaar waarop hij naar eigen zeggen zijn stem juist gebruikte om bij de luisteraar emoties aan te boren die tot actie aan moeten zetten. Maar het activisme komt deze avond vooral van Bone Bomb (van Another Day On Earth, uit 2005), over de laatste gedachten van een Palestijnse zelfmoordterroriste.
Het brengt Eno, met excuses voor deze flard verschrikkelijke werkelijkheid, tot een vlammend betoog over de ‘wraakoorlog’ in de Gazastrook, en de weerloze kinderen die daar het slachtoffer van worden. Hij vuurt zelfs de Utrechtse burgemeester Sharon Dijksma aan tot actie. ‘En de Israëlische slachtoffers dan?’, klinkt uit het publiek. Ja, die ook.
Tegenover die heftige actualiteit, en misschien om ons ermee te verzoenen, staan de steevast statige tempo’s, hoeveel dynamiek het orkest daar ook overheen legt. Juist die statigheid geeft een tijdloze lading aan de muziek, en daarmee ook een laag van troost. Een intense avond, met kunst van onschatbare waarde.
Gezien: 28 oktober 2023 in TivoliVredenburg, Utrecht
Ons nieuwe boek!
Het beste, scherpste, mooiste en meest lezenswaardige uit inmiddels 52 jaar popkritiek in OOR. Bestel ‘m hier.
